Του Κώστα Δουζίνα*
Οι δημοτικές και ευρωπαϊκές εκλογές πλησιάζουν. Οι δεύτερες έρχονται συχνά τελευταίες και κατά-ιδρωμένες στο ενδιαφέρον του πολιτών. Φοβάμαι πως στην παρούσα συγκυρία αυτό είναι λάθος. Γι’ αυτό στο παρόν και στα επόμενα σημειώματα θα μιλήσουμε λίγο για την Ευρώπη.
Η Ευρωπαϊκή Ένωση γιόρτασε, το 2017, τα εξήντα της χρόνια. Αλλά τα γενέθλια επισκιάστηκαν από ένα διαζύγιο, μια κηδεία και τη δημόσια εμφάνιση ενός παραβατικού παιδιού. Το διαζύγιο είναι το Brexit. Αντί για τη διεύρυνση προς τα Δυτικά Βαλκάνια, άρχισε το ξήλωμα. Το εγκληματικό παιδί, η ρατσιστική ξενοφοβική Ακροδεξιά μεγάλωσε, βγήκε από το περιθώριό της στο πίσω μέρος του σπιτιού και απειλεί τους συγγενείς.
Άρχισε παράλληλα η κηδεία της συνεχούς κίνησης προς την πολιτική ενοποίηση, που εκφράστηκε με τη «μεταφορά του ποδηλάτη»: αν η Ευρώπη σταματήσει να κινείται, θα πέσει από το ποδήλατο. Όπως είπαν ο Σόιμπλε και η Μέρκελ, η Ένωση πρέπει να κατεβεί από το ποδήλατο για να σωθεί. Η οικογένεια έγινε προβληματική, δυσλειτουργική, το μέλλον της είναι αβέβαιο.
Η Ένωση ζει μια «συντακτική στιγμή», αυτές τις σπάνιες ιστορικές συγκυρίες όπου ένα κράτος ή ένας υπερκρατικός οργανισμός είτε επαναθεμελιώνεται είτε οδηγείται στον μαρασμό και την παρακμή. Η Αριστερά ήταν η πρώτη που υποστήριξε ότι χρειάζεται επανασύσταση μιας άλλης Ευρώπης και έχει βάλει σωστά τον κίνδυνο της ανόδου της Ακροδεξιάς και του φασισμού στην κορυφή της εκστρατείας για τις ευρωεκλογές. Αλλά φοβάμαι ότι έχουμε υποβαθμίσει τη θεσμική μας φαντασία σε μια στιγμή που μόνο η Αριστερά μπορεί να σκεφτεί έξω από τις γνωστές λύσεις.
Στη δεκαετία του ’80, το βασικό μοτίβο των Βρυξελλών ήταν η ενοποίηση. Σταδιακά η σύγκλιση συνάντησε αντιστάσεις σε βαθμό που από ένα σημείο και μετά μπορούσε να γίνει μόνο με αποφάσεις του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου. Το φιάσκο του ευρωπαϊκού Συντάγματος, με τις συνεχείς αποτυχίες στα δημοψηφίσματα, έκανε σαφές ότι οι Ευρωπαίοι πολίτες θα αντιστέκονταν σε περαιτέρω ενέργειες προς την κατεύθυνση της ολοκλήρωσης.
Η Οικονομική και Νομισματική Ένωση ήταν εν μέρει η απάντηση. Αν και παρουσιάστηκε αρχικά ως τεχνοκρατική άσκηση, σύντομα μεταμορφώθηκε σε δημοσιονομική ένωση και άρχισε να ασκεί πιέσεις προς μία ομοσπονδιακή οντότητα, χωρίς την πολιτική. Η κρίση του 2008 αποτέλεσε καταστροφική αποτυχία της οικονομικής διακυβέρνησης και της πολιτικής ενοποίησης.
Εφ’ όσον η σύγκλιση μέσω της πολιτικής, του δίκαιου και της οικονομίας απέτυχε, η επόμενη οδός ήταν τα μνημόνια. Ο δημοσιονομικός ζουρλομανδύας και η εσωτερική υποτίμηση απέβλεπαν στο να κάνουν τον Νότο ωχρή απομίμηση του εξαγωγικού μοντέλου του Βορρά.
Όλα τα κυβερνώντα κόμματα σε χώρες που εντάχθηκαν σε πρόγραμμα, έχασαν τις επόμενες εκλογές, εκτός από τον ΣΥΡΙΖΑ. Η κοινωνική δικαιοσύνη εγκαταλείφθηκε σε ευρωπαϊκό επίπεδο και αφέθηκε στην εσωτερική κρατική πολιτική. Όμως, οι περιορισμοί που της επιβλήθηκαν, την κατέστησαν ανίκανη να υπηρετήσει τις αυξανόμενες ανάγκες των πολιτών. Έτσι, φούντωσε η αγανάκτηση και η ξενοφοβία. Η αποξένωση των πολιτών από την πολιτική επεκτείνεται με γοργούς ρυθμούς και τώρα απειλεί το σύνολο του ευρωπαϊκού σχεδίου. Η απάντηση των ελίτ συνίσταται στη δημιουργία ομάδων προθύμων (Βίζεγκραντ, Βαλτικές, Χανσεατικές) και σε ένα σύστημα à la carte επιλογής πολιτικών και νομικών υποχρεώσεων.
Θα γίνει στο μέλλον η Ένωση μια υπερεθνική έννομη τάξη που θα διασφαλίζει την ευημερία και την ειρήνη ή θα ασκούν την κυριαρχία τα ισχυρά εθνικά κράτη μέσω κύκλων επιρροής και διαφορετικών ταχυτήτων; Μπορεί να υπάρξει μια ευρωπαϊκή δημοκρατία ή θα παραμείνει το κράτος ο χώρος άσκησης δημοκρατίας και δίκαιης κοινωνικής πολιτικής; Μπορούμε να δεχτούμε ότι το υπαρξιακό μας δίλημμα είναι Μακρόν ή Σαλβίνι; Στο επόμενο η δική μου απάντηση.
*Ο Κώστας Δουζίνας είναι καθηγητής στο Πανεπιστήμιο του Λονδίνου, βουλευτής Α' Πειραιά και πρόεδρος του Ινστιτούτου Νίκος Πουλαντζάς
