Αστρονομικές χρονολογήσεις του τέλους του Τρωικού Πολέμου και της επιστροφής του Οδυσσέα

ouranio stereoma

Ανακοίνωση σε Δημόσια συνεδρία της ολομέλειας της Ακαδημίας Αθηνών

Ανακοίνωση των Σταύρου Παπαμαρινόπουλου, Παναγιώτας Πρέκα-Παπαδήμα, Παναγιώτη Μητροπέτρου, Έλενας Μητροπέτρου, Παναγιώτη Αντωνόπουλου, Γιώργου Σαραντίτη, Kοσμά Γαζέα, Παναγιώτη Νάστου, Κώστα Κυριακόπουλου  και Αλεξάνδρας Τσιρώνη, δια του Ακαδημαϊκού Αντώνη Κουνάδη στη Δημόσια συνεδρία της ολομέλειας της Ακαδημίας Αθηνών της 19.10.2017.

"Από το περιεχόμενο της ομιλίας μου, που θα ακολουθήσει, είναι φανερό ότι η Ανακοίνωση έχει διεπιστημονικό χαρακτήρα, δηλαδή είναι γνωστικό αντικείμενο πολλών επιστημών, προεχόντως όμως των Φυσικών Επιστημών, όπως προκύπτει από τον τίτλο της και τις διάφορες ειδικότητες των συντακτών της επιστημονικής αυτής ομάδος, αφού αυτή αποτελείται: από τον γεωφυσικό Σταύρο Παπαμαρινόπουλο, καθηγητή Πανεπιστημίου Πατρών, ισόβιο εταίρο της Αρχαιολογικής Εταιρείας τον οποίο πρότεινε στην εταιρεία το 1988 ο αείμνηστος Ακαδημαϊκός Γεώργιος Μυλωνάς, την επίκουρη καθηγήτρια Αστροφυσικής του Πανεπιστημίου Αθηνών Παναγιώτα Πρέκα-Παπαδήμα, καθώς και ειδικούς της Φιλολογίας, της Αστρονομίας, της Αρχαιολογίας, της Ατμοσφαιρικής Φυσικής, της Πληροφορικής και της Γεωλογίας.

1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Στα Ομηρικά Έπη δεν υπάρχει σαφής διάκριση μεταξύ λόγου και μύθου. Ο ποιητής χρησιμοποιεί δύο μόνο φορές την λέξη «λόγος» και μάλιστα στον πληθυντικό, ίσως χάριν του μέτρου (IL.15.393, OD.1.56) και εκατοντάδες φορές την λέξη «μύθος» (147 φορές στην Ιλιάδα και 151 στην Οδύσσεια). Στην πραγματικότητα η λέξη «μύθος» στον Όμηρο έχει όλες τις σημασίες, που προσέλαβε αργότερα η λέξη «λόγος», και η ακριβής κάθε φορά έννοια της λέξης εξαρτάται από τα συμφραζόμενα. Έτσι, σε κάποια από αυτά σημαίνει λόγια, κουβεντούλα, αφήγηση ή ακόμη αγόρευση, συμβουλή, συνομιλία, γνώμη και λογικό επιχείρημα.
Η σημαντική σχέση μεταξύ μύθου και λόγου φαίνεται στην αναφορά του Πλουτάρχου: «῞Οτι μὲν οὖν ἡ παλαιὰ φυσιολογία καὶ παρ’ ῞Ελλησι καὶ βαρβάροις λόγος ἦν φυσικὸς ἐγκεκαλυμμένος μύθοις, τὰ πολλὰ δι’ αἰνιγμάτων καὶ ὑπονοιῶν ἐπίκρυφος, καὶ μυστηριώδης θεολογία τά τε λαλούμενα τῶν σιγωμένων ἀσαφέστερα τοῖς πολλοῖς ἔχουσα καὶ τὰ σιγώμενα τῶν λαλουμένων ὑποπτότερα, κατάδηλόν ἐστιν» (Περὶ τῶν ἐν Πλαταιαῖς Δαιδάλων, Fragmentum 157).
[Είναι ολοφάνερο λοιπόν ότι η παλαιά φυσική επιστήμη και στους Έλληνες και στους βαρβάρους ήταν φυσικός λόγος κρυμμένος βαθειά μέσα σε μύθους και απόκρυφη και μυστηριώδης θεολογία, που εκφράζεται ως επί το πλείστον με αινιγματικά λόγια και υπονοούμενα, και η οποία κάνει για τους πολλούς και τα λεγόμενα να είναι ασαφέστερα από όσα αποσιωπώνται και τα αποσιωπώμενα να είναι πιο αμφίβολα από τα λεγόμενα]
Η επιστημονική ομάδα γνωρίζει την άποψη της αρχαιολόγου E.S. Sherrat (1990) ότι τα έπη περιέχουν αναχρονισμούς και βρίθουν από παραδοξότητες. Ωστόσο, η ομάδα γνωρίζει και την άποψη του γεωλόγου John Kraft et al (2003), ο οποίος μαζί με τον ιστορικό John Luce της ίδιας συγγραφικής ομάδας έδωσαν συγχαρητήρια στον Όμηρο για την ακρίβεια μερικών εκ των εξετασθέντων χωρίων του, που αφορούν θέματα ιστορικής τοπογραφίας και γεωμορφολογίας της Τρωάδος, μετά από γεωλογικές έρευνες πεδίου είκοσι και πλέον χρόνων.
Είναι φανερό ότι υπάρχουν πολλές απόψεις, διαφορετικές μεταξύ τους, στην ερμηνεία των Ομηρικών Επών.

2. ΟΜΗΡΙΚΑ ΕΠΗ ΚΑΙ ΑΣΤΡΟΝΟΜΙΚΑ ΦΑΙΝΟΜΕΝΑ

Στα Ομηρικά Έπη υπάρχουν αναφορές σε αστερισμούς, αστέρες και αστρονομικά φαινόμενα. Τον 1ο αιώνα μ.Χ., ο Ηράκλειτος εκ Πόντου (Ὁμηρικὰ Προβλήματα, εἰς ἃ περὶ θεῶν Ὅμηρος ἠλληγόρησεν, 75,1,1–9,3) επισημαίνει για πρώτη φορά ότι στην Οδύσσεια, κατά την μνηστηροφονία, περιγράφεται μία ηλιακή έκλειψη (ΟD.20.350-357). Συγκεκριμένα, ο μάντης Θεοκλύμενος, λίγη ώρα πριν συμβεί η μνηστηροφονία, αναφέρει ότι: «ἠέλιος δὲ οὐρανοῦ ἐξαπόλωλε, κακὴ δὲ ἐπιδέδρομεν ἀχλύς» [ο ήλιος έχει χαθεί από τον ουρανό και έχει κάνει την εμφάνισή της μια «κακή καταχνιά»] (ΟD.20.350-357).
Η επιστημονική ομάδα, αποτελούμενη από τον γεωφυσικό Σταύρο Παπαμαρινόπουλο, καθηγητή πανεπιστημίου Πατρών, ισόβιο εταίρο της Αρχαιολογικής Εταιρείας, τον οποίο πρότεινε στην Εταιρεία το 1988 ο αείμνηστος Ακαδημαϊκός Γεώργιος Μυλωνάς, την επίκουρη καθηγήτρια Αστροφυσικής του Πανεπιστημίου Αθηνών Παναγιώτα Πρέκα-Παπαδήμα καθώς και ειδικούς της Φιλολογίας, της Αρχαιολογίας, της Αστρονομίας, της Ατμοσφαιρικής Φυσικής και της Γεωλογίας, χρονολόγησε την εν λόγω ηλιακή έκλειψη με βάση τα στοιχεία που περιγράφονται στην Οδύσσεια και με χρήση του προγράμματος Starry Night και του καταλόγου των εκλείψεων της NASA.
Πρόκειται για την μερική ηλιακή έκλειψη της 30ης Οκτωβρίου 1207 π.Χ. με κάλυψη των ¾ του ηλιακού δίσκου (74.7%). Το φαινόμενο ξεκίνησε στις 14.31, κορυφώθηκε στις 16.03 και τελείωσε στις 17.23. Η ηλιακή έκλειψη συνέβη στα δυτικά, σε ύψος 20 μοιρών από τον ορίζοντα, στην περιοχή του αστερισμού του Σκορπιού. Λίγη ώρα μετά, στις 17.58, ο Ήλιος έδυσε και για αυτό, όπως γράφεται στο ομηρικό κείμενο, αμέσως οι υπηρέτριες έφεραν φως με αναμμένους δαυλούς (ΟD.22.497). Η θέση της εν λόγω ηλιακής έκλειψης στον ουρανό των Ιονίων νήσων απεικονίζεται στον χάρτη του Starry Night (Εικών 1).
Εξάλλου, τα ξημερώματα της ημέρας που έφθασε ο Οδυσσέας στην Ιθάκη, ο Όμηρος γράφει ότι ο πλανήτης Αφροδίτη βρισκόταν στον ανατολικό ορίζοντα του ουρανού. Και πράγματι, όπως προκύπτει από τον χάρτη του προγράμματος Starry Night, η Αφροδίτη βρίσκεται στην ανατολή στις 25 Οκτωβρίου του έτους 1207 π.Χ. (Εικών 2).
Αλλά και από την ομηρική εξιστόρηση των γεγονότων, που συνέβησαν την ημέρα του θανάτου του Πατρόκλου, κατά το δέκατο έτος του Τρωικού Πολέμου, ο Όμηρος αποδίδει στον ‘Δία’ την εμφάνιση μιας σκοτεινιάς στον ουρανό χωρίς σύννεφα ενώ συνυπάρχει οξύ φως. Πρόκειται για την μερική ηλιακή έκλειψη της 6ης Ιουνίου 1218 π.Χ., κατά 75% που ήταν ορατή από την περιοχή της Τροίας και ικανοποιεί και την απαίτηση του Ομήρου να απέχει μια δεκαετία από την αντίστοιχη έκλειψη της Ιθάκης της 30ης Οκτωβρίου 1207 π.Χ., (Εικών 3).
Είναι αξιοσημείωτο ότι το πρόγραμμα Starry Night επιβεβαιώνει τον Όμηρο, που αναφέρει ότι τρεις ημέρες μετά τον θάνατο του Πατρόκλου και συνεπώς τρεις ημέρες μετά την ηλιακή έκλειψη της 6ης Ιουνίου του 1218 π.Χ., ο πλανήτης Αφροδίτη ήταν ορατός στον ανατολικό ορίζοντα (Εικών 4).
Ως προς τον τρόπο απαρίθμησης των ετών του Τρωικού Πολέμου είναι αναγκαίο να τονιστεί ότι την αρχαία εποχή οι πόλεμοι και οι εκστρατείες άρχιζαν την άνοιξη και επομένως τα πολεμικά έτη υπολογίζονταν από άνοιξη σε άνοιξη. Για τα χρονικά διαστήματα α) από το πρώτο έτος του πολέμου μέχρι και το δέκατο και β) από το τέλος του πολέμου μέχρι το έτος επιστροφής του Οδυσσέα στην Ιθάκη, είναι ενδεικτικός ο Πίναξ 1.
Τις απόψεις των αρχαίων Ελλήνων ιστορικών και των σύγχρονων αρχαιολόγων για το έτος πτώσης της Τροίας παρουσιάζουν αντιστοίχως οι Πίνακες 2 και 3.
Η αστρονομική χρονολόγηση της πτώσης της Τροίας το 1218 π.Χ. είναι πολύ κοντά στον μέσο όρο υπολογισμού των αρχαίων συγγραφέων: Δικαιάρχου του Σικελιώτη (1212 π.Χ.), Πάριου Χρονικού (1208 π.Χ.) και γ) Ερατοσθένη (1228 π.Χ.). Παραλλήλως είναι και συμβατή με τα αρχαιολογικά ευρήματα της Τροίας, χωρίς σφάλμα αβεβαιότητας.
Εν κατακλείδι, στις 6 Ιουνίου του 1218 π.Χ. σκοτώθηκε ο Πάτροκλος, υπό την σκιά μιας μερικής ηλιακής έκλειψης, και η άλωση της Τροίας έγινε μετά ένα περίπου μήνα. Ο Οδυσσέας επέστρεψε στην Ιθάκη την 25η Οκτωβρίου του 1207 π.Χ. και σκότωσε τους μνηστήρες την 30η Οκτωβρίου του 1207 π.Χ., υπό την σκιά μιας άλλης μερικής ηλιακής έκλειψης. Τα γεγονότα αυτά, σημαντικά καθ’ εαυτά, συνδέθηκαν αναπόφευκτα με τα αστρονομικά φαινόμενα των δύο εκλείψεων, σύμφωνα με τις δοξασίες εκείνης της μακρινής εποχής και παρέμειναν έντονα χαραγμένα στην μνήμη των ανθρώπων ως ένα παρελθόν ηρώων, το οποίο προφορικώς και εμμέτρως το μετέφεραν από γενιά σε γενιά. Ήταν φυσικό επακόλουθο η Μούσα να παραλάβει τους θρύλους και να τους μετατρέψει σε επικά ποιήματα. Άλλωστε η επική ποίηση περιγράφει κατορθώματα ηρώων και γεγονότα, που συνέβησαν σε παρελθόντα χρόνο".



Εικών 1. Η μερική ηλιακή έκλειψη, με κάλυψη κατά 74.7% του ηλιακού δίσκου, της 30ης Οκτωβρίου του 1207 π.Χ., ορατή στον ουρανό των Ιονίων Νήσων, οριοθετείται σε περιοχή του ουρανού από τους αστερισμούς Σκορπιού, του Ζυγού (Χηλές του Σκορπιού) και του Οφιούχου την οποία δείχνει το ερυθρό βέλος στην αριστερή πλευρά της εικόνος.




Εικών 2. Η εμφάνιση της Αφροδίτης (Venus) τα χαράματα στον ανατολικό ορίζοντα του ουρανού των Ιονίων Νήσων την 25η Οκτωβρίου του 1207 π.Χ. όταν ο Οδυσσέας έφθασε στο νησί του. Η Αφροδίτη φαίνεται στην δεξιά πλευρά της εικόνος.




Εικών 3. Η έκλειψη Ηλίου, στην Τρωάδα, της 6ης Ιουνίου 1218 π.Χ., με κάλυψη του ηλιακού δίσκου 75.2%, έγινε σε περιοχή του ουρανού η οποία δείχνεται με το ερυθρό βέλος και οριοθετείται από τους αστερισμούς του Ταύρου, του Ωρίωνος και της Μεγάλης Άρκτου. Εμφανίζεται στην αριστερή πλευρά της εικόνας. Αυτοί ακριβώς οι αστερισμοί περιγράφονται στην δεύτερη ασπίδα του Αχιλλέα!

Πηγή: istioploikoskosmos.gr

 

eep logo