Σύνταγμα ΙΙ

douzinas kostas

του Κώστα Δουζίνα

Λέγαμε στο προηγούμενο σημείωμα μας ότι με αφορμή τη συνταγματική αναθεώρηση διατυπώθηκαν με αρκετή σαφήνεια δύο πολύ διαφορετικά συνταγματικά σχέδια για το μέλλον της Ελλάδας. Από τη μια ο συντηρητικός συνταγματισμός και από την άλλη ο δημοκρατικός. Έχουμε μια κακή συνήθεια στην Ελλάδα να υποστηρίζουμε για διάφορα πράγματτα ότι «μόνο εδώ γίνονται», συχνά μάλιστα θέλοντας να ασκήσουμε κριτική στα κακώς κείμενα. Το ίδιο επιχείρησαν ορισμένοι για τις ιδεολογικές διαφορές που εμφανίστηκαν με αφορμή το Σύνταγμα. Όπως όμως ισχύει για τα περισσότερα πράγματα, έτσι και οι διαφορές αυτές δεν είναι ούτε καινούριες ούτε αφορούν μόνο εμάς. Στο σημερινό άρθρο θα σταθώ σε δύο αντιφατικές αρχές πάνω στις οποίες θεμελιώνεται ο σύγχρονος συνταγματισμός και οι οποίες εξηγούν εν μέρει τις διαφορές που εμφανίστηκαν.

Η μια είναι η αρχή της λαϊκή κυριαρχίας, σύμφωνα με την οποία όλες οι εξουσίες προέρχονται από τον λαό και ασκούνται προς όφελός του. Αλλά οι υπάρχουσες συνταγματικές μορφές και θεσμοί περιορίζουν και πολλές φορές ματαιώνουν την άσκηση της λαϊκής κυριαρχίας. Η άλλη αρχή που πραγματώνει αυτόν το περιορισμό είναι η αρχή της αντιπροσώπευσης. Η συντακτική εξουσία επομένως ανήκει στον λαό, αλλά η κυριαρχία του είναι περιορισμένη εφόσον ασκείται από αντιπροσώπους και σε μορφές που καθορίζει το Σύνταγμα. Αυτό δημιουργεί το περίφημο «συνταγματικό παράδοξο» που παίρνει διάφορες μορφές: την αντίστιξη αντιπροσωπευτικής και άμεσης δημοκρατίας, νόμου και πολιτικής, νομιμοποίησης και νομιμότητας.

Πώς έχει αντιμετωπιστεί αυτό το παράδοξο;

Σε γενικές γραμμές μέσω της ανάδειξης της σημασίας της συντακτικής εξουσίας και της διάκρισης μεταξύ συντακτικής και συντεταγμένης εξουσίας. Όλα τα συντάγματα και πολιτικά συστήματα της νεωτερικότητας (η συντεταγμένη εξουσία) είναι αποτελέσματα επανάστασης, απελευθέρωσης, ανατροπής δικτατοριών και ολοκληρωτισμών, της άσκησης αυτού που πρώτοι οι Γάλλοι επαναστάτες ονόμασαν συντακτική εξουσία (pouvoir constituent). Η άσκησή της στη Φιλαδέλφεια, το Παρίσι ή την Τροιζήνα είναι μια συλλογική πολιτική πράξη που αλλάζει τον κόσμο. Αυτή η πράξη είναι οντολογική και επιτελεστική: όταν οι Αμερικανοί επαναστάτες δηλώνουν στην αρχή της Διακήρυξης της Ανεξαρτησίας «We, the People (Εμείς, ο λαός)», αναφέρονται ταυτόχρονα στο «ποιοι» είμαστε και στο τι θέλουμε να γίνουμε στο μέλλον. Αυτή η δήλωση δημιουργεί τον λαό που εμφανίζεται να εκπροσωπεί.

Η συντακτική εξουσία αποτελεί επομένως τη δύναμη αυτοπροσδιορισμού και αυτοδιοίκησης του λαού που μεταφέρεται στα αντιπροσωπευτικά σώματα και θεσμούς ή ασκείται αμέσως από τον λαό. Ιστορικά, το υποκείμενο της συντακτικής εξουσίας έχει πάρει διάφορες μορφές: δήμος, έθνος, λαός, ή πλήθος. Με τον ίδιο τρόπο, η συντεταγμένη εξουσία έχει μορφοποιηθεί ως αντιπροσωπευτική, συμμετοχική, ή άμεση δημοκρατία. Έχει δηλαδή η συντακτική εξουσία ένα διφυή χαρακτήρα: από τη μια εμφανίζεται και θεσπίζει την κοινωνία οργανώνοντας και ενοποιώντας την κοινωνική συμβίωση, κάνοντας ορατές βέβαια τις συστατικές της διαιρέσεις—κεφάλαιο και εργασία, εξουσιαστές και εξουσιαζόμενοι, λαός και ελίτ. Από την άλλη, μετά τη ‘μαγική στιγμή’ περιθωριοποιείται από το δημιούργημα της, από τη συντεταγμένη εξουσία.

Ο Marx υποστήριζε ότι αυτός ο διφυής χαρακτήρας, η σύγκρουση του Συντάγματος με τον εαυτό του, δεν εμφανίζεται αποκλειστικά στη συντακτική στιγμή και την αναθεωρητική λειτουργία’ οτι η συντακτική εξουσία δεν πέφτει σε χειμερία νάρκη μέχρι την επόμενη επανάσταση, ούτε ενσωματώνεται πλήρως στο συντακτικό κείμενο’ οτι παραμένει ως μια ζωντανή παρουσία στο συνταγματικό κείμενο, κρυμμένη μέχρι την επόμενη εμφάνισή της. Οι πολύμορφες λαϊκές αντιστάσεις, εξεγέρσεις ή επαναστάσεις έρχονται να μας θυμίσουν τη θεώρηση του Μαρξ. Βρίσκονται στο ενδιάμεσο και μεσολαβούν την συντακτική με την συντεταγμένη της μορφή.
Συνταγματική δημοκρατία δεν μπορεί να υπάρξει ιστορικά ή λογικά χωρίς την συντακτική εξουσία του λαού, ο οποίος βρίσκεται πίσω από κάθε μορφή άσκησης της εξουσίας τους και επομένως μπορεί να αποστασιοποιηθεί από την συγκεκριμένη μορφή και να αυτορυθμιστεί σε μια νέα συντακτική στιγμή. Δίπλα τους βρίσκεται πάντα η αντιπολιτευτική συντακτική εξουσία, με τις δικές της μορφές: απεργία, αντίσταση, εξέγερση. Αυτά που ο συντηρητικός συνταγματισμός προσπαθεί να απαγορέψει. Το γιατί στο επόμενο σημείωμα.

eep logo