Η Πανδημία και η κατάσταση «εκτάκτου ανάγκης»!

degleris frederick 1

Συνέντευξη του Παναγιώτη Δέγλερη με αφορμή το πρόσφατο Συνέδριο του Πανεπιστημίου Frederick

Ο καθηγητής και αντιπρόεδρος του Τμήματος της Νομικής στο Πανεπιστήμιο Frederick, Παναγιώτης (Τάκης) Δέγλερης μιλάει στο Portnet για το πρόσφατο διαδικτυακό Συνέδριο που διοργάνωσε το Πανεπιστήμιο με το επίκαιρο και ενδιαφέρον θέμα που αναφέρεται στην σχέση της Πανδημίας με το κράτος δικαίου, την λειτουργία των θεσμών κι εν τέλει τις επιπτώσεις της κατάστασης «εκτάκτου ανάγκης» στην ίδια την Δημοκρατία.

Γιατί τα ζητήματα που αφορούν την πανδημία μεταλλάσσονται συνεχώς; Πού οφείλονται οι συνεχείς μεταλλάξεις; Είναι η πανδημία ένας μικρόκοσμος μέσα στον οποίο τίθενται σε νέα βάση όλες οι εκφάνσεις της λειτουργίας ενός κράτους;

Η προσωπική μου προσέγγιση και ανάλυση κατατείνει στο ότι μέχρι σήμερα η πανδημία ανέδειξε:
α. μία τεράστια οικονομική – κοινωνική κρίση
β. μία «αλλοίωση» του δημοκρατικού πολιτεύματος
γ. ένα νέο; καθεστώς αλήθειας μέσω του ιατρικού κανόνα (norm) έναντι του δικαιϊκού νόμου
δ. μία σύγχρονη μορφή κράτους, με μία νέα ολιγαρχία των επαϊόντων, που αλλάζει τους δημοκρατικούς όρους θέσμισης, με υποβάθμιση της ισότητας και της κοινωνικής δικαιοσύνης
ε. καθιστώντας παράλληλα τον «φόβο» σαν το βασικό πλέον θεμέλιο της κοινωνικής συνοχής. Πρόκειται αναμφίβολα για ένα μετασχηματισμό της τέχνης διακυβέρνησης των ανθρώπων, με τη «βιοπολιτική» πλέον προσέγγιση.


Μιλήστε μας λίγο για την κατάσταση που ζούμε: είναι κατάσταση έκτακτης ανάγκης ή κατάσταση εξαίρεσης; Ποια η διαφορά; Τι σημαίνει «κατάσταση εξαίρεσης»;

Η κατάσταση έκτακτης ανάγκης για πολλές δεκαετίες παρέμεινε ένα μάλλον «αόρατο» ζήτημα για τη συνταγματική θεωρία αλλά και τον δημόσιο διάλογο, ενώ η προσφυγή σε αυτή θεωρείται πάντα ένα έσχατο μέτρο.
Η κατάσταση εξαίρεσης (Δημοκρατία της Βαϊμάρης – Carl Schmitt) αποδεσμεύει την επίκληση της κατάστασης ανάγκης από κάθε νομικό όριο («ο κυρίαρχος είναι αυτός που αποφασίζει για την εξαίρεση»).
Γι’ αυτό ακριβώς και η δυσπιστία όλων στη δικαιολόγησή της.
Η προσπάθεια των ευρωπαϊκών συνταγμάτων και των ευρωπαίων πολιτών, μετά τον Β΄ Παγκόσμιο πόλεμο, είναι να θέσουν την έκτακτη ανάγκη εντός των ορίων του δικαίου. Πάντα βέβαια με τον όρο της προσωρινότητας των όποιων μέτρων λαμβάνονται, που όμως η χρήση τους δεν παύει να είναι περιορισμός της ελευθερίας.
Σαν επισήμανση – ειδικά για το θέμα αυτό – μόνον θέλω να αναφερθώ στον τίτλο της σχετικής μονογραφίας του Giorgio Agamben, που προφητικά επισημαίνει: «Κατάσταση εξαίρεσης: όταν η «έκτακτη ανάγκη» μετατρέπει την εξαίρεση σε κανόνα», με χαρακτηριστικό παράδειγμα την Patriot Act μετά την 11η.9.2001, για το καθεστώς εξαίρεσης όταν αυτό λειτουργεί χωρίς να βασίζεται στο δίκαιο (Guantanamo).
Καταλήγω στο ότι είναι αναγκαία – όσο ποτέ – η προστασία της δημοκρατίας, που απειλείται από την πανδημία και την κρίση.

Ποιος είναι ο «θαυμαστός καινούριος κόσμος» που δημιούργησε η πανδημία;

♦ Το νέο «βιοπολιτικό» παράδειγμα που αναδύθηκε είναι κατασκευασμένο από υλικά που προϋπήρχαν, αναφέρει χαρακτηριστικά ο Καθηγητής Ξ. Κοντιάδης στο βιβλίο του: «Πανδημία, Βιοπολιτική και Δικαιώματα / Ο κόσμος μετά τον Covid – 19».
Ενώ παράλληλα ξαναγίνεται επίκαιρη – σαν εργαλείο σκέψης και ανάλυσης η προσέγγιση του M. Foucault για τη βιοεξουσία και τη βιοπολιτική.
Ο M. Foucault (1926 – 1984) στα τέλη της δεκαετίας του ’70 εισήγαγε την έννοια της βιοπολιτικής, μέσα από μία σειρά παραδόσεων στο Κολλέγιο της Γαλλίας (1978 – 1979). Η βιοπολιτική αφορά στις τεχνικές διαχείρισης και ρύθμισης της ζωής και του θανάτου των ανθρώπινων πληθυσμών από την εκάστοτε εξουσία. Αυτό σημαίνει πως έχει τη δυνατότητα να διαμορφώνει και να μορφοποιεί τη ζωή του ανθρώπινου είδους όπως θέλει και χρειάζεται, ώστε να εδραιωθεί και να αυξάνει τη δύναμή, της ενώ σκοπός της είναι η ρύθμιση της ασφάλειας και της ευημερίας του ανθρώπινου είδους.
Η ασφάλεια και η ευημερία είναι δύο όροι αλληλοεξαρτώμενοι και από τη στιγμή που δεν έχουμε ιδεολογικούς προσανατολισμούς το μόνο που μένει είναι η διαχείριση της ίδιας της ζωής. Έχοντας ένα αποπολιτικοποιημένο πλήθος, που ενδιαφέρεται μόνο για την «τακτοποίηση των συμφερόντων» του, ο μόνος και πιο εύκολος δρόμος για να το διαχειριστεί η εξουσία είναι μέσω του φόβου. Με αυτόν τον τρόπο η εκάστοτε εξουσία καθίσταται ικανή να εδραιωθεί και να επιβληθεί εξυπηρετώντας τα δικά της συμφέροντα. Αυτή είναι η βιοπολιτική που πρέπει να την κατανοήσουμε σαν ένα νέο κεφάλαιο της πολιτικής που δεν είχαμε αντιληφθεί.

♦ Θεωρώ ότι το δίκαιο και τα δικαιώματα – Η δημοκρατία αλλά και η Δικαιοσύνη είναι οι μεγάλοι χαμένοι της πανδημίας, αναφέροντας ότι αναδείχθηκαν πλείστα όσα συνταγματικά ζητήματα με τη νέα «θεοκρατία» των τεχνοκρατών και των αλγορίθμων, με απρόβλεπτες θεσμικές συνέπειες, ενώ είναι πάντα παρόν το ενδεχόμενο του «συνταγματικού μιθριδατισμού».
Όπως δε χαρακτηριστικά κατέγραψε ο Καθηγητής Σπ. Βλαχόπουλος:
«Αν δεχόμαστε τον πρόσκαιρο περιορισμό των συνταγματικών μας δικαιωμάτων για να συνεχίσουμε να τα έχουμε, αυτό δεν σημαίνει ότι επιτρέπεται να εθιστούμε στην απώλειά τους».

Με την πανδημία, έχουμε μπροστά μας τον Λεβιάθαν; Δηλαδή ένα κράτος που έχει το μονοπώλιο της απόλυτης εξουσίας (και της βίας); Ζούμε την αποδόμηση της κοινωνικής ειρήνης;

♦ Στην εισήγησή μου στην Ημερίδα του Τμήματος Νομικής στις 10.3.2021 έκανα μόνο μία ελάχιστη αναφορά στο ίδιο το εξώφυλλο της αρχικής έκδοσης του «Λεβιάθαν» του έτους 1651, το οποίο αποτυπώνει μάλλον παραστατικά τις σκέψεις του συγγραφέα Thomas Hobbes για τη θέσμιση της πολιτικής κοινότητας.

Η ακριβής δε περιγραφή αυτής της γκραβούρας θα μπορούσε να αποδοθεί ως εξής:
• Μία γιγάντια ανθρώπινη (ανδρική) μορφή (αντλημένη από τη Βίβλο -Παλαιά Διαθήκη - Βιβλίο του Ιώβ), υψώνεται θεόρατη πάνω από την ύπαιθρο και τις πόλεις των ανθρώπων.
• Στο κεφάλι του έχει ένα στέμμα και κρατά απόλυτα συμβολικά ένα ξίφος στο ένα χέρι και ένα σκήπτρο στο άλλο.
• Το σώμα του όμως αποτελείται από χιλιάδες ανθρώπινες μορφές.
Πάνω δε ακριβώς από την εικόνα αυτή καταγράφεται μία φράση από το 41ο Κεφάλαιο του Ιώβ: Non est potestas Super Terram quae comparetur / Job. 41.24 “There is no power on earth to be compared with him”
Δηλαδή: Δεν υπάρχει εξουσία πάνω στη γη που να συγκρίνεται με τη δική του.

Leviathan Hobbes

♦ Η πανδημία αποτέλεσε τον καταλύτη ή και τον επιταχυντή για την επιβολή και την επικράτηση μιας σειράς πρακτικών, περιορισμών και συμπεριφορών, που τελικά δεν μας ήταν άγνωστες.

Ποιος είναι ο ρόλος των πολιτών σε αυτό το πλαίσιο;

♦ Αναγκαία όσο ποτέ η υπεράσπιση της συμμετοχής, της δημοκρατικής λειτουργίας της συμπερίληψης (η δημοκρατία συμπεριλαμβάνει πλούσιους και φτωχούς, εργάτες, αστούς, άστεγους, άνεργους, μικροαστούς, μεγαλοαστούς, μετανάστες) με συνολική άσκηση των δικαιωμάτων, με μία νέα απαίτηση συμμετοχής – θέσμισης δημοκρατικά νομιμοποιημένου δικαίου και με νέες δημοκρατικές συναινέσεις.

♦ Με δυνατότητα ελέγχου όλων των εξουσιών από το δίκαιο και τη δικαιοσύνη, εντός του κράτους δικαίου με σαφή στόχο τις κοινωνικές αξίες, την απόδοση δικαίου και την καταπολέμηση των αδικιών και των ανισοτήτων.

Τι είναι σημαντικό να κρατήσουμε από αυτή την περίοδο της πανδημίας, η οποία ξεκίνησε ως υγειονομική κρίση αλλά αφορά πια την ίδια τη δημοκρατία;

Καταλήγω στην ανάγκη αναστοχασμού, στην ανάγκη για μία νέα προσέγγιση της δικαιοσύνης, που θα έχει στόχο τη σύγκλιση (και όχι απόκλιση) μεταξύ δικαίου και δικαιοσύνης.
Η δημοκρατική πολιτεία να μην απωλέσει άλλο το μέτρο προσφεύγοντας στο εξαιρετικό δίκαιο, με μία νέα προσέγγιση του κοινού καλού – του δημόσιου συμφέροντος, της κοινωνικής αλληλεγγύης αλλά και αναθεώρηση αξιών, υπενθυμίζοντας και πάλι ότι το τέλος της πανδημίας αυτής δεν συμπίπτει με το τέλος της κρίσης.

 

eep logo