Στο πλαίσιο των εκδηλώσεων που πραγματοποιήθηκαν στη Νίκαια την περασμένη Παρασκευή , παρουσία του Προέδρου της Δημοκρατίας Πρ. Παυλόπουλου, για να τιμηθεί η μνήμη των 72 χρόνων από το Μπλόκο της Κοκκινιάς, όταν εκατοντάδες Έλληνες πατριώτες εκτελέστηκαν από Γερμανούς ναζί (σε συνεργασία ντόπιων κουκουλοφόρων προδοτών), πραγματοποιήθηκε εκδήλωση με θέμα « Ο Πειραιάς από την προσφυγιά στην Αντίσταση».
Το εξειδικευμένο θέμα που αφορά το χωρικό και κοινωνικό απότύπωμα της προσφυγιάς στον Πειραιά ανέπτυξη ως ομιλητής ο αν. καθηγητής του ΕΜΠ, Νίκος Μπελαβίλας.
Το Portnet εξασφάλισε αποσπάσματα της πολύ καλά τεκμηριωμένης ομιλίας του πειαριώτη καθηγητή, που ανασυνθέτουν το κοινωνικό, πολιτισμικό και πολιτικό σοκ που υπέστη η πόλη και οι γηγενείς πολίτες με την άφιξη τόσων «ξένων» - σχεδόν όσοι ήταν και οι «παλιοί» κάτοικοι του Πειραιά. Από την ομιλία δε του Ν. Μπελαβίλα κρατάμε την ελπιδοφόρα σύγκρισή του «τότε» με το «τώρα». Τουλάχιστον τώρα στο μεγάλο αυτό προσφυγικό κύμα που «έσκασε» στα νησιά του Αιγαίου και στη συνέχεια στην υπόλοιπη Ελλάδα, δεν καταγράφηκαν ακραίες ρατσιστικές επιθέσεις και πυρπολήσεις οικισμών με νεκρούς που βίωσαν οι «από εκεί» παππούδες μας από τους «από δω» παππούδες μας.
Είναι κι αυτό ένα αισόδοξο μήνυμα της Ελλάδας στον καιρό της κρίσης, καθώς όπως καταλήγει η ομιλία του καθηγητή : «Ας είμαστε λοιπόν περήφανοι, γιατί σήμερα εμείς, η ελληνική κοινωνία, δεν αντιμετώπισαμε τους σύγχρονους πρόσφυγες, όπως τότε οι παππούδες μας»Ακολουθούν εκτενή αποσπάσματα της ομιλίας του Νίκου Μπελαβίλα:
"....Η αποβίβαση στην ακτή του λιμανιού των χιλιάδων προσφύγων της Μικρασίας αποτέλεσε για την πόλη και την κοινωνία της το ισχυρότερο σοκ που είχε υποστεί ως τότε. Αλλά ακόμη ισχυρότερο υπήρξε το κοινωνικό και πολιτικό σοκ που δέχθηκαν γηγενείς και εκπατρισμένοι όταν συνειδητοποιήθηκε πως αυτοί το προσφυγομάνι δεν θα γυρίσει ποτέ πίσω στις πατρίδες τους. Ο Πειραιάς στέγασε εντός του αστικού ιστού και στις παρυφές του ένα τεράστιο μέγεθος νέου πληθυσμού-σχεδόν όσος και ο παλιός. Ένα στεφάνι δεκάδων οικισμών κατασκευάστηκε στους λόφους και στις άδειες εκτάσεις βόρεια και δυτικά της πόλης.
Από το ακραίο και ακατοίκητο Πέραμα και τα υψώματα του Κορυδαλλού, ως τον αγροτικό Ρέντη, τα βιομηχανικά Καμίνια και το παραθεριστικό κοσμικό Νέο Φάληρο. Ανάμεσα στις προσφυγικές γειτονιές, στις ακτές του λιμανιού και στον παλιό Πειραιά αναπτύχθηκε η δεύτερη γενιά της βιομηχανικής ζώνης του επινείου, επάνω σε παλιούς δρόμους, όπως η οδός Θηβών και η οδός Πειραιώς και επάνω στην ακτογραμμή, από τον Άγιο Διονύση ως το στενό της Σαλαμίνας. Στη μέση αυτού του εντυπωσιακού σε μέγεθος - για τα μέτρα της τότε Ελλάδας, αστικού-βιομηχανικού συμπλέγματος νέων συνοικιών και εργοστασίων είχε γεννηθεί από το '22 και στη συνέχεια ωρίμασε ένας από τους μεγαλύτερους προσφυγικούς καταυλισμούς της χώρας, η Νέα Κοκκινιά, αυτό που λέμε Κοκκινιά οι παλιοί και Νίκαια οι νεώτεροι. Όχι χωρίς εντάσεις, όχι χωρίς τριβές, όχι χωρίς κόπο!
Είμαστε τυχεροί, καθώς η μέχρι τώρα ακαδημαϊκή έρευνα σημαντικών επιστημόνων όπως της Ρενέ Χήρσον, του Γιάννη Πολύζου, της Λίλας Λεοντίδου και της Βίκα Γκιζελή μας έχουν δώσει πλούσιο υλικό για τις συνθήκες, τα πρώτα βήματα, την εξέλιξη της προσφυγούπολης. Όπως και σπουδαίο υλικό αυτής της κοινωνικής, εργατικής, πολεοδομικής - και βέβαια πολιτικής ιστορίας - έχει συγκεντρωθεί χάρη στους τοπικούς ιστορικούς συλλογικούς φορείς της πόλης και τους λόγιους της, οι οποίοι διέσωσαν και διασώζουν την μνήμη και τα τεκμήρια της τοπικής ιστορίας.
Αυτή τη στιγμή, έχουμε την τύχη, να συντονίζουμε μία πολυεπίπεδη πανεπιστημιακή έρευνα, το Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο με το Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών, υπό την αιγίδα της Περιφέρειας Αττικής. Τίτλος: «Προσφυγικές γειτονιές του Πειραιά - Από την ανάδυση στην ανάδειξη της ιστορικής μνήμης».Στόχος είναι να ξεδιπλωθεί η ιστορία της προσφυγιάς στον ευρύτερο Πειραιά, να αποκαλυφθεί το αποτύπωμα της στον χώρο και στην κοινωνία χρησιμοποιώντας τα σύγχρονα εργαλεία των επιστημών του χώρου και των κοινωνικών επιστημών. Ελπίζουμε σε λίγο χρόνο να έχουμε όλοι στα χέρια μας, τον Άτλαντα της προσφυγικής εγκατάστασης στην πόλη μας. Η Κοκκινιά βρίσκεται όπως αντιλαμβάνεστε στο κέντρο αυτής της προσπάθειας. ..."
"..Μετά τον Αύγουστο του 1922, το προσφυγικό κύμα των ελληνικών πληθυσμών της Μικράς Ασίας και του Πόντου άλλαξε την μορφή της πόλης. Οι κάτοικοι του Πειραιά αυξήθηκαν μέσα σε οκτώ χρόνια κατά 74% καθώς στους 135.833 καταγεγραμμένους κατοίκους του 1920 προστέθηκαν μέχρι το 1928 101.185 κάτοικοι οι οποίοι μετανάστευσαν και σταθεροποιήθηκαν εκεί, ενώ το λιμάνι αποτέλεσε τόπο πρώτης άφιξης ή διέλευσης για άγνωστο αριθμό εκατοντάδων χιλιάδων προσφύγων. Ο αριθμός των τελικά εγκαταστημένων προσφύγων στον Πειραιά, αποτελεί τον 3ο υψηλότερο μετά από την Αθήνα (317.209 πρόσφυγες) και τη Θεσσαλονίκη (174.390 πρόσφυγες) ενώ ταυτόχρονα ο Πειραιάς δέχθηκε τη μεγαλύτερη αναλογική αύξηση πληθυσμού σε σχέση με τα άλλα δύο αστικά κέντρα. Η μάζα των προσφύγων για να επιβιώσει, εγκαταστάθηκε οργανωμένα ή ανοργάνωτα στην αρχή τις πλατείες και τις προβλήτες του κεντρικού τμήματος του λιμανιού, από τον Άγιο Νικόλαο μέχρι την Αγία Τριάδα, σε σχολεία και δημόσια κτίρια, και στη συνέχεια τις άκτιστες εκτάσεις στην αδόμητη περιφέρεια της πόλης. Ο επικεφαλής της προσφυγικής αποκατάστασης Χένρυ Μοργκεντάου αναφέρει πως το 1923, ένα άθλιο στρατόπεδο χιλιάδων προσφύγων είχε διαμορφωθεί στην ακτή του Πειραιά.
Ακολούθησε η γέννηση ενός ολόκληρου γαλαξία με 12 μεγάλους και περισσότερους από 40 μικρότερους οικισμούς που απλώθηκε σε όλη την έκταση του λεκανοπεδίου. Εκ των υστέρων είναι δυνατόν να εντοπιστούν επιλογές στις χωροθετήσεις. Οι οικισμοί απλώθηκαν σε όλο το λεκανοπέδιο. Δεν υπήρξαν δηλαδή αποκλεισμοί περιοχών. Όμως χωροθετήθηκαν σε μεγαλύτερη ή μικρότερη εγγύτητα από τον παλιό αστικό ιστό της Αθήνας και του Πειραιά. Λίγοι εξ’ αυτών τον άγγιζαν: τέσσερεις μικροί οικισμοί του Ασύρματου στα Πετράλωνα, των Κουντουριώτικων, της λεωφόρου Αλεξάνδρας και του Ιλισσού και ένας στον Πειραιά στο Τουρκολίμανο. Οι υπόλοιποι κατασκευάστηκαν έξω από την υπάρχουσα πόλη σε αποστάσεις από 1 έως 4 χιλιόμετρα από αυτή.
Από αυτούς τους οικισμούς τρεις μεγάλοι και τουλάχιστον δεκαέξι μικροί χωροθετήθηκαν από την Ε.Α.Π. και στη συνέχεια, μετά το 1933, από το Υπουργείο Πρόνοιας στον Πειραιά. Την ίδια περίοδο άλλος ένας μεγάλος αυτοσχέδιος οικισμός παραπηγμάτων δημιουργήθηκε στη Δραπετσώνα και ένας μικρότερος στο Χατζηκυριάκειο. Από τους κρατικούς οικισμούς, οι τρείς μεγάλοι κατασκευάστηκαν σε φάσεις στην Νίκαια («Γερμανικά», Άσπρα Χώματα, Νέα Κοκκινιά, Νεάπολη) στην Πειραϊκή (Νέα Καλλίπολη) και στην Αμφιάλη του Κερατσινίου. Οι μικρότεροι στο Ικόνιο του Περάματος, στα Ταμπούρια, στην Ευγένεια, στον Άγιο Γεώργιο και στην Ανάσταση στο Κερατσίνι, στον Άγιο Διονύση της Δραπετσώνας, στην Παλιά Κοκκινιά (Άγιοι Ανάργυροι και Αγία Σωτήρα), στη Σούδα του Νέου Φαλήρου, στην περιοχή νότια του Ατμοηλεκτρικού Σταθμού του Νέου Φαλήρου, στο Τουρκολίμανο, και πέντε ακόμη στην περιοχή του Αγίου Ιωάννη Ρέντη και των Καμινίων συγκεκριμένα στο κέντρο του Αγίου Ιωάννη Ρέντη, στη συνοικία Απόλλωνας, δύο στην οδό Θηβών και ένας στη λεωφόρο Πέτρου Ράλλη.
Έτσι μέσα σε λίγα χρόνια, από το 1924 έως το 1939, παραγκουπόλεις, συνοικισμοί αυτοστέγασης και συγκροτήματα οργανωμένης δόμησης, οι τρεις κύριοι τύποι των οικισμών προστέθηκαν στον πολεοδομικό ιστό του Πειραιά διπλασιάζοντας το μέγεθος της πόλης. Οι οικισμοί προέκυψαν με κρατικές απαλλοτριώσεις με εξαίρεση την «Νέα Καλλίπολη» στην Πειραϊκή όπου αγοράστηκαν 1.000 στρέμματα από την περιουσία των ανταλλαξίμων...."
" Ελάχιστοι ήσαν αυτοί που στήριξαν την τεράστια προσπάθεια κυρίως της κυβέρνησης Βενιζέλου στην εγκατάσταση των προσφύγων στην Ελλάδα. Διαννοούμενοι, γιατροί, μηχανικοί και αυτή η συγκλονιστική φιγούρα, ο Αμερικανός Χένρυ Μορκεντάου, που ως επικεφαλής της επιτροπής για τους πρόσφυγες οργάνωσε τα πρώτα βήματα του διεθνούς και κρατικού προγράμματος αποκατάστασης.
Οι γηγενείς αντιμετώπισαν τους πρόσφυγες με δραματικό, πολλές φορές εγκληματικό τρόπο. Όχι τόσο στον Πειραιά, στο μεγάλο κοσμοπολίτικο λιμάνι, που μπορούσε να "ανεχθεί" ξένους, αλλά στο Βόλο, στις Σέρρες, στη Χίο, γνωρίζουμε ότι δεν έδιναν ένα ποτήρι νερό, ότι τους κυνηγούσαν μακριά από τις πόλεις, ότι έβγαζαν τις προσφυγοπούλες στην πορνεία και ότι σε κάποιες περιπτώσεις επιθέσεις, ξυλοδαρμοί και νυχτερινές πυρπολήσεις συνοικισμών και πρόχειρων καταστημάτων μικρασιατών Ελλήνων από παλαιούς Έλληνες είχαν σαν αποτέλεσμα θανάτους των ξεριζωμένων.
Στο Μουσείο της Πόλης του Βόλου, τυχαία είδα την περασμένη εβδομάδα, αποτυπωμένο στην σπουδαία έκθεση της ιστορίας της πόλης, το έγκλημα της πυρπόλησης των εκεί εμπορικών προσφυγικών παραπηγμάτων από αγανακτισμένους ντόπιους εμπόρους με αποτέλεσμα τον θάνατο 9 προσφύγων μεταξύ των οποίων και ενός παιδιού.
Και ο Γιώργος Σεφέρης από το πάνθεο των ποιητών στις "Έξι νύχτες στην Ακρόπολη" μας κουνάει το δάχτυλο να' χουμε το νού μας, θυμίζοντας μας το ντροπιαστικό περιστατικό: «Ἄκουσα σήμερα ἀπὸ ἕναν πρόσφυγα τοῦτο: Βγῆκαν κυνηγημένοι σ’ ἕνα ἑλληνικὸ νησί. Μαγαζιά, σπίτια, πόρτες, παράθυρα, ἔκλεισαν ὅλα μονομιᾶς. Αὐτὸς μὲ τὴν γυναίκα του μέσα στὸ κοπάδι. Τὸ μωρὸ ἕξι μέρες νὰ τραφεῖ· ἔκλαιγε, χαλνοῦσε τὸν κόσμο. Ἡ γυναίκα παρακαλοῦσε γιὰ νερό. Τέλος ἀπὸ ἕνα σπίτι τῆς ἀποκρίθηκαν: «Ενα φράγκο τὸ ποτήρι». Κί ὁ πατέρας συνεχίζει: «Τί νὰ κάνω, κύρ-Στράτη, ἔφτυσα μέσα στὸ στόμα τοῦ παιδιοῦ μου γιὰ νὰ τὸ ξεδιψάσω»».
Ας είμαστε λοιπόν περήφανοι, γιατί σήμερα εμείς, η ελληνική κοινωνία, δεν αντιμετώπισαμε τους σύγχρονους πρόσφυγες, όπως τότε οι παππούδες μας."
